Franco is dood, Spanje is een democratie maar de burgeroorlog en het schisma (goed of fout, republikein of franquist) in de Spaanse samenleving is nooit ver weg. Javier Cercas maakt dit op een meeslepende manier inzichtelijk in Anatomia de un instante (Anatomie van een moment) over de couppoging van luitenant-kolonel Tejero op 23 februari 1981.

Cercas schreef al eerder een fraaie roman naar aanleiding van een gebeurtenis uit de burgeroorlog: Soldados de Salamina (Soldaten van Salamis). En boeken zijn niet de enige manier waarop het verleden weer terugkomt. Er worden onderzoeken ingesteld naar de vele mensen die verdwenen zijn, en waarvan niemand weet waar en hoe ze geëindigd zijn. Geëxecuteerd en anoniem begraven waarschijnlijk. Beide partijen hebben zich aan deze wandaden schuldig gemaakt, maar het is op een of andere manier meer geaccepteerd om met het beschuldigende vingertje naar de franquisten te wijzen.
Onlangs beweerde ook weer eens iemand nu echt te weten waar Federico Garcia Lorca begraven ligt, dichter en lieveling van republikeins links en vermoord door de franquisten. Maar ik heb nog niet gehoord dat zijn graf nu ook echt gevonden is.

Terug naar 23F, zoals de Spanjaarden de bezetting van het parlement naar analogie van 9/11 nu noemen. Anatomia de un instante is niet alleen een reconstructie van die couppoging, maar gaat ook over herinnering. Want velen, ook ik, herinneren ons die gebeurtenissen live op televisie te hebben gezien. Mis. De televisiebeelden zijn pas later uitgezonden, het enige live-verslag was op de radio. Ik heb eerst geprobeerd die beelden uit mijn geheugen terug te halen, voordat ik ze op youtube opzocht. Mijn beeld van Tejero met zijn martiale snor, zwaaiend met zijn pistool, klopte wel maar zijn mede-putchisten van de Guardia Civil waren bij mij uit beeld verdwenen.

De putsch is maar een onderdeel van het verhaal van 23F. Eigenlijk gaat het over de Transitie: de overgang van het franquisme naar de democratie, en hoe die Transitie van toeval en persoonlijke agenda's aan elkaar hing. De uitkomst van dat proces stond van te voren niet vast.
Het verhaal van 23F is ook het verhaal van de rehabilitatie van Adolfo Suarez, de eerst benoemde en vervolgens democratisch gekozen premier. En van prins en later koning Juan Carlos die, gekneed en gevormd door Franco, zag dat de enige overlevingskans voor de monarchie de constitutionele monarchie is, zonder enige bevoegdheid voor de koning. Maar bij de putschpoging van '81 zal hij getwijfeld hebben. Het heeft waarschijnlijk niet veel gescheeld of hij had de kant van de putchisten gekozen. De geschiedenis van Spanje had er dan anders uitgezien.